Beyin ve İç Dünya

Hatırlanan Şimdi

İsimleri hatırlayamayan hastalar bize "bellek"lerinde bir sorun olduğunu söylerken, biz (nörologlar ve nöropsikologlar) onların "dil" işlevlerinde bir sorun olduğunu düşünürüz. Buna uygun olarak da bu hastaları "amnezi" yerine "afazi" (daha doğrusu anomik afazi) başlığı altında sınıflandırırız. Aynı şekilde bildik yüzleri tanıyamama hali de bir bellek bozukluğundan (amneziden) çok bir algı bozukluğu (tanıyamama yani "agnozi" - daha doğrusu yüzleri tanıyamama yani "prosopagnozi") olarak sınıflandırılır. Keza, düşen bir fincanı yakalamak için yapılan bir hareketi hatırlayamama da amnezi değil beceriye dayalı hareket bozukluğudur (ideomotor apraksi). Gerçekte tüm afaziler, agnoziler ve apraksiler (geniş anlamda) bellek bozukluklarıdır, fakat biz onları dil, algı, beceriye dayalı hareket bozuklukları vb. olarak sınıflandırırız. Bunun kısmen nedeni şudur: Bu bilgi kategorileri o kadar fazla öğrenilmiştir ki, bir zamanlar onları öğrendiğimizi gözden kaçırırız. 

Bizim (kendi algıladığımız şekliyle) "dünyanın işleyişi" olarak kabul ettiğimiz şeylerin büyük bölümü aslında (kendi hatırladığımız şekliyle) dünya hakkında öğrendiklerimizdir. Bunu en iyi gösteren olgu, dünyanın "işleyişi"nin beyinleri hasara uğrayan insanlar için birdenbire (çoğu kez dramatik bir şekilde) değişebilmesidir. Doğal olarak bunun sonucunda da bazı hastalar değişmiş olanın dünya değil de kendileri olduğunu kabullenmekte çok güçlük çekerler. 

Gerald Edelman'ın popüler kitabı The Remembered Present'ın (Hatırlanan Şimdi; 1989) başlığı algının neye dair olduğunu çok iyi anlatır. Hepimiz algıladığımız gerçekliği belleklerimizde depoladığımız modellerden otomatik olarak yeniden inşa ederiz. Günün her ânı dünyayı yeniden algılamayız ve sürekli olarak bizde izler bırakan ayrışmamış bir uyaranlar gürültüsünün içindeki anlamlı sözcüklerin şifresini çözmeye ve tanınabilir nesneleri yeniden ayırt etmeye çalışmayız. Muhtemelen yeni doğan bebeklerin yapmaları gereken şey budur. Biz erişkinler ise beklentilerimizi (daha önceki deneyimlerimizin ürünlerini) daima dünyaya yansıtırız ve böylece büyük ölçüde çevremizdeki dünyayı (yalın anlamda) algılamak yerine inşa ederiz.

Aleksandr Luria (daha önce sözü edilen Rus nörolog), meslektaşı Lev Vygotsky ile birlikte algı ve belleğin hiyerarşik düzeninin olgunlaşma süreçleri sırasında tersine döndüğünü ileri sürmüştü. (1973) Küçük çocuk için her şey duyumlara bağımlıdır ve biliş, somut algısal gerçeklikle yönetilir. Ancak gelişimin seyri sırasında bu erken öğrenme deneyimlerinden türeyen derinlemesine kodlanmış, soyut bilgiler algısal süreçleri idare etmeye başlar. 

Böylece görmeyi beklediğimiz şeyleri görürüz ve beklentilerimizin tersi olduğunda ya şaşırır ya da bunu fark etmekte yetersiz kalırız. Deneysel çalışmalar sıklıkla gerçekte olmayan şeyleri gördüğümüzü göstermektedir; bunun basit nedeni onların orada olmasını beklememizdir. Bu durumun en bilinen örneğini gözlerin her birinde optik sinirin ağtabakaya girdiği noktada bulunan "kör nokta" verir. Bundan ötürü, biz gözümüzü kapattığımızda -nesnel olarak- görüşümüzde bir delik ortaya çıkar. Ancak öznel olarak bu bölge o an geçerli olan koşullar altında görme alanının o kısmında deneyimlemeyi beklediğimiz şeye uyan doku, renk, hareket ve benzerleri ile "doldurulur." Bu, bilişsel bilimcilerin görme algısı üzerine "yukarıdan aşağıya etkiler" dediği şeyin bir örneğidir. (Yalnızca bebeklerin neredeyse sadece aşağıdan yukarıya algı mekanizmalarına bel bağladıkları ileri sürülebilir.)

Bu olguların, belki de her şeyden çok hastalarına hayat deneyimlerini yöneten -ve bugünü neredeyse geçmiş haline getiren- içselleştirilmiş modellerin farkına varmalarına yardımcı olmaya çalışan psikoterapistler için önemi ortadadır. Sinirbilimin bellek mekanizmalarının algı üzerindeki yukarıdan aşağıya etkileriyle ilişkili bulgularının psikoterapistlerin ilgilendikleri aktarım gibi karmaşık ilişkisel fenomenler için de geçerli olup olmadığı kesin değildir. Ancak, bu mekanizmaların söz konusu karmaşık fenomenlerin en azından bir bölümünü açıklamaları makul bir varsayım gibi görünmektedir. 

- Mark Solms, Oliver Turnbull, Beyin ve İç Dünya

Benim Durumumdaki Erkekler

Gece yarısından sonra kapıyı açar, sahanlıkları çok sevdiğim ve çoğu çatlamış kırmızılı mavili yıldız biçimli Fas işi yüz yıllık seramik yer karolarıyla kaplı merdiven boşluğunun basamaklarından iner, şimdilerdeki apartmandaki en kıdemli daire sahiplerinin arabalarını park edebildiği garaj olarak kullanılan o eski ahırın bulunduğu iç avluya çıkar, -bu parke taşlarla kaplı avluda her pazar sabahı tertemiz, pırıl pırıl bir işçi tulumu giymiş bir adam taburenin üzerine çıkar, o güne dek bir metre kadar bile sürdüğünü görmediğim Volvo Duett marka çok eski bir otomobili cilalayıp parlatıyor olurdu- avluyu sokağa bağlayan, apartmanın giriş katındaki kapkaranlık geçitten geçer ve binanın önündeki otoparka, otobüs durağının birkaç metre uzağına park etmiş olduğum Mazda'ma doğru yürürdüm.

Ön koltuğa oturup gidebildiğince geriye iter, kalın paltoma sarılıp yarı oturur, yarı yatar vaziyette bana Tanrı'nın armağanı bir günün bitimine doğru biraz olsun uyumaya, en azından tepede karanlıklar içindeki büyük otobüs garajından (tepeye kurulmuş olan margarin fabrikası ve spor salonu da aynı karanlığın içindeydi) kalkacak ilk otobüsler yokuş aşağı inene kadar uyumaya çalışırdım. 

Otobüsler adeta görünmeden ve sessizce gelip durağa yanaşırlar, aklımda kalan ve sonraları kolayca hatırlayacağım bir ses çıkararak kapılarını açarlardı, hemen ardından belli belirsiz bir ses duyulurdu, kapılardan gelen yumuşacık ve iyice yağlanmış bir nefes sanki, muhtemelen otobüsler yeni olduğu için böyleydi, sonra yolcuların uykulu ayak sesleri, basamakları çıkan iki adım, şoföre doğru atılan bir adım, birbirleriyle konuşan yolcuların fısıltıları, her bir kelime hafifçe yanıp sönüyor, tıpkı önceki günden kalan ateşteki kor gibi, bütün bunlar kimsenin işitmediği seslerdi, benim gibiler hariç.

Onları gözümün önüne getirebiliyorum; bunun benzeri yerlere, otoparklara, cadde ve sokaklara, otobüs duraklarının yakınına, garajlara, evin garajını sokağa bağlayan yollara park etmiş arabalar, içlerinde benim durumumdaki erkekler, koltukta yarı oturur, yarı yatar vaziyette, paltolarını bedenlerine sıkı sıkı sarmış ya da araçlarının koruyucu kollarına sığınmışlar, tek başlarına birkaç saat uyumaya çalışıyorlar ve sonunda gecenin karanlığında sanki yumuşacık eller ve sessiz vinçler tarafından yerlerinden çekilip arka arkaya, kaporta kaportaya, cila cilaya, düğme düğmeye değecek şekilde sıraya dizilecekler ve sürücünün yaşı ile otomobilin markasına göre gruplaştırılmış bir cemaat olarak adeta son yağ damlasını, imha edilmeyi bekliyor olacaklar, sakalı uzamış yanaklarını sert ve soğuk bileklerine dayamış, cenin pozisyonu almış, soğuk ve karanlık gecede usul usul soluk alarak uyuyan erkekler.

Turid'in karanlıkta, üzerinde gecelik ve ayağında çizmelerle merdivenlerden inip otoparka geleceğine, ön kapıyı açarak yukarı sıcak yatağımıza geri gelmemi rica edeceğine, ama Arvid burada oturamazsın, çok soğuk burası, yukarıya sıcak eve gel, diyeceğine bir kez bile ihtimal vermemiştim. Bunu yapması her şeyi değiştirebilirdi. Ne zaman ki onun aşağı ineceğine hiç ihtimal vermemiş olduğumu ve aslında bunu hiç arzulayıp arzulamadığımı hatırlayamadığımı fark ettim, işte o zaman her şeyin bittiğini anladım.

- Per Petterson, Benim Durumumdaki Erkekler