Hatırlanan Şimdi
İsimleri hatırlayamayan hastalar bize "bellek"lerinde bir sorun olduğunu söylerken, biz (nörologlar ve nöropsikologlar) onların "dil" işlevlerinde bir sorun olduğunu düşünürüz. Buna uygun olarak da bu hastaları "amnezi" yerine "afazi" (daha doğrusu anomik afazi) başlığı altında sınıflandırırız. Aynı şekilde bildik yüzleri tanıyamama hali de bir bellek bozukluğundan (amneziden) çok bir algı bozukluğu (tanıyamama yani "agnozi" - daha doğrusu yüzleri tanıyamama yani "prosopagnozi") olarak sınıflandırılır. Keza, düşen bir fincanı yakalamak için yapılan bir hareketi hatırlayamama da amnezi değil beceriye dayalı hareket bozukluğudur (ideomotor apraksi). Gerçekte tüm afaziler, agnoziler ve apraksiler (geniş anlamda) bellek bozukluklarıdır, fakat biz onları dil, algı, beceriye dayalı hareket bozuklukları vb. olarak sınıflandırırız. Bunun kısmen nedeni şudur: Bu bilgi kategorileri o kadar fazla öğrenilmiştir ki, bir zamanlar onları öğrendiğimizi gözden kaçırırız.
Bizim (kendi algıladığımız şekliyle) "dünyanın işleyişi" olarak kabul ettiğimiz şeylerin büyük bölümü aslında (kendi hatırladığımız şekliyle) dünya hakkında öğrendiklerimizdir. Bunu en iyi gösteren olgu, dünyanın "işleyişi"nin beyinleri hasara uğrayan insanlar için birdenbire (çoğu kez dramatik bir şekilde) değişebilmesidir. Doğal olarak bunun sonucunda da bazı hastalar değişmiş olanın dünya değil de kendileri olduğunu kabullenmekte çok güçlük çekerler.
Gerald Edelman'ın popüler kitabı The Remembered Present'ın (Hatırlanan Şimdi; 1989) başlığı algının neye dair olduğunu çok iyi anlatır. Hepimiz algıladığımız gerçekliği belleklerimizde depoladığımız modellerden otomatik olarak yeniden inşa ederiz. Günün her ânı dünyayı yeniden algılamayız ve sürekli olarak bizde izler bırakan ayrışmamış bir uyaranlar gürültüsünün içindeki anlamlı sözcüklerin şifresini çözmeye ve tanınabilir nesneleri yeniden ayırt etmeye çalışmayız. Muhtemelen yeni doğan bebeklerin yapmaları gereken şey budur. Biz erişkinler ise beklentilerimizi (daha önceki deneyimlerimizin ürünlerini) daima dünyaya yansıtırız ve böylece büyük ölçüde çevremizdeki dünyayı (yalın anlamda) algılamak yerine inşa ederiz.
Aleksandr Luria (daha önce sözü edilen Rus nörolog), meslektaşı Lev Vygotsky ile birlikte algı ve belleğin hiyerarşik düzeninin olgunlaşma süreçleri sırasında tersine döndüğünü ileri sürmüştü. (1973) Küçük çocuk için her şey duyumlara bağımlıdır ve biliş, somut algısal gerçeklikle yönetilir. Ancak gelişimin seyri sırasında bu erken öğrenme deneyimlerinden türeyen derinlemesine kodlanmış, soyut bilgiler algısal süreçleri idare etmeye başlar.
Böylece görmeyi beklediğimiz şeyleri görürüz ve beklentilerimizin tersi olduğunda ya şaşırır ya da bunu fark etmekte yetersiz kalırız. Deneysel çalışmalar sıklıkla gerçekte olmayan şeyleri gördüğümüzü göstermektedir; bunun basit nedeni onların orada olmasını beklememizdir. Bu durumun en bilinen örneğini gözlerin her birinde optik sinirin ağtabakaya girdiği noktada bulunan "kör nokta" verir. Bundan ötürü, biz gözümüzü kapattığımızda -nesnel olarak- görüşümüzde bir delik ortaya çıkar. Ancak öznel olarak bu bölge o an geçerli olan koşullar altında görme alanının o kısmında deneyimlemeyi beklediğimiz şeye uyan doku, renk, hareket ve benzerleri ile "doldurulur." Bu, bilişsel bilimcilerin görme algısı üzerine "yukarıdan aşağıya etkiler" dediği şeyin bir örneğidir. (Yalnızca bebeklerin neredeyse sadece aşağıdan yukarıya algı mekanizmalarına bel bağladıkları ileri sürülebilir.)
Bu olguların, belki de her şeyden çok hastalarına hayat deneyimlerini yöneten -ve bugünü neredeyse geçmiş haline getiren- içselleştirilmiş modellerin farkına varmalarına yardımcı olmaya çalışan psikoterapistler için önemi ortadadır. Sinirbilimin bellek mekanizmalarının algı üzerindeki yukarıdan aşağıya etkileriyle ilişkili bulgularının psikoterapistlerin ilgilendikleri aktarım gibi karmaşık ilişkisel fenomenler için de geçerli olup olmadığı kesin değildir. Ancak, bu mekanizmaların söz konusu karmaşık fenomenlerin en azından bir bölümünü açıklamaları makul bir varsayım gibi görünmektedir.
- Mark Solms, Oliver Turnbull, Beyin ve İç Dünya
