Yazmak Üzerine

Şunu belirtmek gerekir ki, kurmacada gerçek deneyim özgündür, zor kazanılır ve sevinç yaratır. Ama yazarlar başka birinin olaylara bakış tarzının -örneğin Barthelme'inkinin- peşinden koşmamalıdır. İşe yaramaz. Sadece bir tane Barthelme var ve başka bir yazarın Barthelme'in kendine has duyarlılığını ya da mizansenini yenilik kisvesi altında kendine mal etmeye çalışması o yazar için karmaşa ve felaketle, daha kötüsü kendini kandırmayla uğraşmak demektir. Gerçek deneyimciler, Pound'un ısrarla belirttiği gibi, YENİSİNİ YAPMALI ve bu süreçte kendileri için bir şeyler bulmalıdır. Ama yazarlar akıllarını kaçırmadılarsa, bizimle temas halinde olmak da isterler, kendi dünyalarından bizimkine haber taşımak isterler.

Bir şiirde ya da kısa öyküde, basmakalıp ama kesin bir dil kullanarak basmakalıp şeyler ve nesneler hakkında yazmak ve bu şeylere -sandalye, perde, çatal, taş, bir kadının küpesi- muazzam, hatta şaşırtıcı bir güç bahşetmek mümkündür. Bir satırda görünüşte zararsız bir diyalog yazmak ve okurun tüylerini diken diken etmesini sağlamak mümkündür - sanatsal zevkin kaynağı, derdi Nabokov. Benim en çok ilgimi çeken yazı türü bu. Baştan savma ya da gelişigüzel yazıdan nefret ederim ister deneyimleme başlığı altına girsin isterse acemice yorumlanmış gerçeklik olsun. Isaac Babel'in harika kısa öyküsü "Guy de Maupassant"da anlatıcı, kurmaca yazı hakkında şunları söyler: "Hiçbir demir, doğru yerde konulmuş bir nokta kadar güçlü saplanamaz kalbe." Bu da kartotek fişine yazılmalı. 

(...)

Flannery O'Connor, basitçe "Kısa Öykü Yazmak" adını verdiği denemede, bir keşif eylemi olarak yazmaktan söz ediyor. O'Connor bir kısa öykü üzerinde çalışmak için oturduğunda, çoğunlukla nereye gittiğini bilmediğini söylüyor. Birçok yazarın bir şeye başlarken nereye gittiğini bildiğinden şüphesi olduğunu söylüyor. Neredeyse sonuna gelene kadar o sonu tahmin bile edemediği bir kısa öyküyü nasıl toparladığına örnek olarak "İyi Taşra İnsanları"nı kullanıyor: (O'Connor'ın daha önce İyi İnsan Bulmak Zor adlı öykü kitabındaki "Temiz Köylüler" öyküsünden bahsediliyor anladığım kadarıyla -blog yazarınız.)

"O öyküyü yazmaya başladığımda, içinde tahta bacak olan bir doktora çalışması olacağını bilmiyordum. Bir sabah kendimi, hakkında bir şeyler bildiğim iki kadının tasvirini yazarken buldum ve daha ne olduğunu anlamadan, içlerinden birine tahta bacaklı bir kız çocuk vermiştim. Öykü ilerlerken İncil satıcısını işin içine soktum, ama onunla ne yacağım hakkında hiçbir fikrim yoktu. O tahta bacağı çalıp çalmayacağını, bunu yapmasına on-on iki satır kalana kadar bilmiyordum, ama bunun olacağını anladığımda, kaçınılmaz olduğunu da anladım."

Birkaç yıl önce bunu okuduğumda, onun ya da herhangi birinin bu şekilde öyküler yazması bende şok etkisi yarattı. Bunun benim nahoş sırrım olduğunu sanıyordum ve bundan biraz huzursuzdum. Bir kısa öykü üzerinde böyle çalışma tarzının bir şekilde kendi eksikliklerimi açığa vurduğunu düşündüm elbette. Konu üzerinde söyleyeceklerini okuyunca müthiş derecede cesaretlendiğimi hatırlıyorum.

- Raymond Carver, Yazmak Üzerine

Öteki Kimlik

Qesra Kişo Özlemi, 62 yaşında (Mart 2006)

Anneannem kitabı gerçekten cesaretli bir yaklaşım sunuyor. Satırlarını içime sindire sindire okudum. Kendi yaşantımın birçok bölümlerini orada aynen buldum. Aile içi bağlarla ilgili değinilen çelişkilerin çoğunu... Öyle sanıyorum Türkiye'de benzer durumda olan çok insan bu duyguları yaşamıştır. Benim gibi devlet kurumlarında görev aldılarsa, çok büyük travmalar da yaşadıklarına inanıyorum. Ben bunu yaşadım. Öyle yaşadım ki...

Devletin önemli bir kademesi olan İçişleri Bakanlığı gibi bir bakanlıkta görev yapıyorsunuz, ilçelere gidiyorsunuz, ilçe kaymakamısınız, vali yardımcısı, vali vekilisiniz, yani oradaki devletin en üst temsilcisisiniz. Buralarda öyle belgelerle karşılaşıyorsunuz ki, sizin bu "öteki kimliğinizin" bilinmesi halinde neler olacağını düşünüp soğuk terler döküyorsunuz. Ben soğuk terler döktüm. 

Meslek yaşantımda çok yerde kaymakamlık, vali yardımcılığı, daire başkanlığı görevlerini yaptım. Bu arada mülkiye müfettişi oldum. Mülkiye müfettişliği İçişleri Bakanlığı'nda çok önemli bir görev. Bulunduğunuz konum itibariyle valiler, kaymakamlar, belediye başkanları, jandarma birimleri, emniyet görevlileri ile ilgili denetim yapıyorsunuz. Birtakım çok önemli bilgi, belgeleri değerlendiriyorsunuz. Bir bakıyorsunuz ki bu "öteki kimlikle" ilgili Türkiye'de neler yapılması gerektiği gündeme geliyor. Devlet sisteminin ve resmi ideolojinin çalışmaları içinde öyle olaylar değerlendiriliyor ki böyle bir kimliğin arkasında durmak, "Bende de böyle bir kimlik vardır," demek çok büyük cesaret istiyor. Çok ama çok büyük yürek isteyen durumlarla karşılaşıyorsunuz.

Benim babaannem Ermeni kökenli. Tabii onun hikâyesi de aile içinde sürekli gizlenen bir olay. Bizim kasabada, buna benzer on-on beş aile var, ama hepsi bu kimlikten uzak yaşıyor. Belli bir düzeye geldiğiniz zaman "Ben kimim? Neyim? Aile yapım nedir?" diye ister istemez düşünüyorsunuz. Ben bu konuyu araştırdım. Bunun ilk bilgilerini nüfustaki kütüklerde gördüm. İlçe nüfus müdürlüklerini teftiş ederken, çok ilçede benzer durumdaki aileler ile karşılaştım.

Ailemin nüfus kütüğünde babaannemin isminin karşısında "muhtediye" yazıyordu. Pek çok insan bilmiyor bu deyimi. Erkekler için "muhtedi", kadınlar için ise "muhtediye" yazıyor. İncelendiği zaman geçmişte etnik kimliğinden dönen kişiler için bunun yazıldığı görülecektir. Ailenin içinde ve memlekette babaannemin Ermeni dönmesi olduğu biliniyor. Ama Doğu'nun feodal yapısı içinde, ailenin de ekonomik gücünden dolayı kimse bu konuda bir şey söyleyemiyor. Zaten bu tür ailelerin büyükleri, o dönemde belki azınlık psikolojisinin yarattığı durumdan olsa gerek, tepkiden dolayı etnik kimlikten ziyade kendi dini kimliklerini ön plana çıkarıyorlar. Babam için, babaannem için, amcam için, halalarım için bunu çok rahatlıkla söyleyebilirim. İnanıyorum ki böylece en dindar görünen ailelerden daha çok Müslümanlığa sarılmışlardı. Sanki o kimliğini dışlamakla daha çok Müslüman olmak, daha çok İslamiyete sarılmak gibi bir ihtiyaç duymuşlardı. Babam da dini bakımdan kendisini çok iyi yetiştirmişti. Çok din bilgini babamın bu bilgisinden dolayı da ona saygı duyarlardı. Aile de bu dinsel kimliği bilerek ön plana çıkarmıştı. 

- Ayşe Gül Altınay, Fethiye Çetin, Torunlar

Beyin ve İç Dünya

Hatırlanan Şimdi

İsimleri hatırlayamayan hastalar bize "bellek"lerinde bir sorun olduğunu söylerken, biz (nörologlar ve nöropsikologlar) onların "dil" işlevlerinde bir sorun olduğunu düşünürüz. Buna uygun olarak da bu hastaları "amnezi" yerine "afazi" (daha doğrusu anomik afazi) başlığı altında sınıflandırırız. Aynı şekilde bildik yüzleri tanıyamama hali de bir bellek bozukluğundan (amneziden) çok bir algı bozukluğu (tanıyamama yani "agnozi" - daha doğrusu yüzleri tanıyamama yani "prosopagnozi") olarak sınıflandırılır. Keza, düşen bir fincanı yakalamak için yapılan bir hareketi hatırlayamama da amnezi değil beceriye dayalı hareket bozukluğudur (ideomotor apraksi). Gerçekte tüm afaziler, agnoziler ve apraksiler (geniş anlamda) bellek bozukluklarıdır, fakat biz onları dil, algı, beceriye dayalı hareket bozuklukları vb. olarak sınıflandırırız. Bunun kısmen nedeni şudur: Bu bilgi kategorileri o kadar fazla öğrenilmiştir ki, bir zamanlar onları öğrendiğimizi gözden kaçırırız. 

Bizim (kendi algıladığımız şekliyle) "dünyanın işleyişi" olarak kabul ettiğimiz şeylerin büyük bölümü aslında (kendi hatırladığımız şekliyle) dünya hakkında öğrendiklerimizdir. Bunu en iyi gösteren olgu, dünyanın "işleyişi"nin beyinleri hasara uğrayan insanlar için birdenbire (çoğu kez dramatik bir şekilde) değişebilmesidir. Doğal olarak bunun sonucunda da bazı hastalar değişmiş olanın dünya değil de kendileri olduğunu kabullenmekte çok güçlük çekerler. 

Gerald Edelman'ın popüler kitabı The Remembered Present'ın (Hatırlanan Şimdi; 1989) başlığı algının neye dair olduğunu çok iyi anlatır. Hepimiz algıladığımız gerçekliği belleklerimizde depoladığımız modellerden otomatik olarak yeniden inşa ederiz. Günün her ânı dünyayı yeniden algılamayız ve sürekli olarak bizde izler bırakan ayrışmamış bir uyaranlar gürültüsünün içindeki anlamlı sözcüklerin şifresini çözmeye ve tanınabilir nesneleri yeniden ayırt etmeye çalışmayız. Muhtemelen yeni doğan bebeklerin yapmaları gereken şey budur. Biz erişkinler ise beklentilerimizi (daha önceki deneyimlerimizin ürünlerini) daima dünyaya yansıtırız ve böylece büyük ölçüde çevremizdeki dünyayı (yalın anlamda) algılamak yerine inşa ederiz.

Aleksandr Luria (daha önce sözü edilen Rus nörolog), meslektaşı Lev Vygotsky ile birlikte algı ve belleğin hiyerarşik düzeninin olgunlaşma süreçleri sırasında tersine döndüğünü ileri sürmüştü. (1973) Küçük çocuk için her şey duyumlara bağımlıdır ve biliş, somut algısal gerçeklikle yönetilir. Ancak gelişimin seyri sırasında bu erken öğrenme deneyimlerinden türeyen derinlemesine kodlanmış, soyut bilgiler algısal süreçleri idare etmeye başlar. 

Böylece görmeyi beklediğimiz şeyleri görürüz ve beklentilerimizin tersi olduğunda ya şaşırır ya da bunu fark etmekte yetersiz kalırız. Deneysel çalışmalar sıklıkla gerçekte olmayan şeyleri gördüğümüzü göstermektedir; bunun basit nedeni onların orada olmasını beklememizdir. Bu durumun en bilinen örneğini gözlerin her birinde optik sinirin ağtabakaya girdiği noktada bulunan "kör nokta" verir. Bundan ötürü, biz gözümüzü kapattığımızda -nesnel olarak- görüşümüzde bir delik ortaya çıkar. Ancak öznel olarak bu bölge o an geçerli olan koşullar altında görme alanının o kısmında deneyimlemeyi beklediğimiz şeye uyan doku, renk, hareket ve benzerleri ile "doldurulur." Bu, bilişsel bilimcilerin görme algısı üzerine "yukarıdan aşağıya etkiler" dediği şeyin bir örneğidir. (Yalnızca bebeklerin neredeyse sadece aşağıdan yukarıya algı mekanizmalarına bel bağladıkları ileri sürülebilir.)

Bu olguların, belki de her şeyden çok hastalarına hayat deneyimlerini yöneten -ve bugünü neredeyse geçmiş haline getiren- içselleştirilmiş modellerin farkına varmalarına yardımcı olmaya çalışan psikoterapistler için önemi ortadadır. Sinirbilimin bellek mekanizmalarının algı üzerindeki yukarıdan aşağıya etkileriyle ilişkili bulgularının psikoterapistlerin ilgilendikleri aktarım gibi karmaşık ilişkisel fenomenler için de geçerli olup olmadığı kesin değildir. Ancak, bu mekanizmaların söz konusu karmaşık fenomenlerin en azından bir bölümünü açıklamaları makul bir varsayım gibi görünmektedir. 

- Mark Solms, Oliver Turnbull, Beyin ve İç Dünya

Benim Durumumdaki Erkekler

Gece yarısından sonra kapıyı açar, sahanlıkları çok sevdiğim ve çoğu çatlamış kırmızılı mavili yıldız biçimli Fas işi yüz yıllık seramik yer karolarıyla kaplı merdiven boşluğunun basamaklarından iner, şimdilerdeki apartmandaki en kıdemli daire sahiplerinin arabalarını park edebildiği garaj olarak kullanılan o eski ahırın bulunduğu iç avluya çıkar, -bu parke taşlarla kaplı avluda her pazar sabahı tertemiz, pırıl pırıl bir işçi tulumu giymiş bir adam taburenin üzerine çıkar, o güne dek bir metre kadar bile sürdüğünü görmediğim Volvo Duett marka çok eski bir otomobili cilalayıp parlatıyor olurdu- avluyu sokağa bağlayan, apartmanın giriş katındaki kapkaranlık geçitten geçer ve binanın önündeki otoparka, otobüs durağının birkaç metre uzağına park etmiş olduğum Mazda'ma doğru yürürdüm.

Ön koltuğa oturup gidebildiğince geriye iter, kalın paltoma sarılıp yarı oturur, yarı yatar vaziyette bana Tanrı'nın armağanı bir günün bitimine doğru biraz olsun uyumaya, en azından tepede karanlıklar içindeki büyük otobüs garajından (tepeye kurulmuş olan margarin fabrikası ve spor salonu da aynı karanlığın içindeydi) kalkacak ilk otobüsler yokuş aşağı inene kadar uyumaya çalışırdım. 

Otobüsler adeta görünmeden ve sessizce gelip durağa yanaşırlar, aklımda kalan ve sonraları kolayca hatırlayacağım bir ses çıkararak kapılarını açarlardı, hemen ardından belli belirsiz bir ses duyulurdu, kapılardan gelen yumuşacık ve iyice yağlanmış bir nefes sanki, muhtemelen otobüsler yeni olduğu için böyleydi, sonra yolcuların uykulu ayak sesleri, basamakları çıkan iki adım, şoföre doğru atılan bir adım, birbirleriyle konuşan yolcuların fısıltıları, her bir kelime hafifçe yanıp sönüyor, tıpkı önceki günden kalan ateşteki kor gibi, bütün bunlar kimsenin işitmediği seslerdi, benim gibiler hariç.

Onları gözümün önüne getirebiliyorum; bunun benzeri yerlere, otoparklara, cadde ve sokaklara, otobüs duraklarının yakınına, garajlara, evin garajını sokağa bağlayan yollara park etmiş arabalar, içlerinde benim durumumdaki erkekler, koltukta yarı oturur, yarı yatar vaziyette, paltolarını bedenlerine sıkı sıkı sarmış ya da araçlarının koruyucu kollarına sığınmışlar, tek başlarına birkaç saat uyumaya çalışıyorlar ve sonunda gecenin karanlığında sanki yumuşacık eller ve sessiz vinçler tarafından yerlerinden çekilip arka arkaya, kaporta kaportaya, cila cilaya, düğme düğmeye değecek şekilde sıraya dizilecekler ve sürücünün yaşı ile otomobilin markasına göre gruplaştırılmış bir cemaat olarak adeta son yağ damlasını, imha edilmeyi bekliyor olacaklar, sakalı uzamış yanaklarını sert ve soğuk bileklerine dayamış, cenin pozisyonu almış, soğuk ve karanlık gecede usul usul soluk alarak uyuyan erkekler.

Turid'in karanlıkta, üzerinde gecelik ve ayağında çizmelerle merdivenlerden inip otoparka geleceğine, ön kapıyı açarak yukarı sıcak yatağımıza geri gelmemi rica edeceğine, ama Arvid burada oturamazsın, çok soğuk burası, yukarıya sıcak eve gel, diyeceğine bir kez bile ihtimal vermemiştim. Bunu yapması her şeyi değiştirebilirdi. Ne zaman ki onun aşağı ineceğine hiç ihtimal vermemiş olduğumu ve aslında bunu hiç arzulayıp arzulamadığımı hatırlayamadığımı fark ettim, işte o zaman her şeyin bittiğini anladım.

- Per Petterson, Benim Durumumdaki Erkekler

Lanet Olsun Zaman Nehrine

Benim kim olduğumu bildiğini sanıyordu ama bilmiyordu. Ne 1989'da o kumsalda, ne on beş küsur yıl önce Bergensen'in kafesinde ne de ben komünist olmadan önce. Bana dikkat etmez, başka şeylerle ilgilenirdi. Eve geldiğimde nereden geldiğimi bilmez, evden çıkarken nereye gittiğimi bilmez, nasıl bocaladığımı anlamaz, onsuz on altı, on yedi, on sekiz yaşlarımı, Trondhjemsveien'de, E6 yolunda, Veitvet ve Grorud arasında serseri serseri dolaşmalarımı bilmezdi. Nasıl gidip gelirdim, sağımda gölgeli, ketum, nüfuz edilemez bir boşluk gibi yatan kadın hapishanesinin kalın, tuğla duvarları önünden başlayarak, sonra Kaldbakken'in alçak blokları belirirdi sağda, solda Rødtvet'in yüksek blokları, ta yukarıdaki ormana uzanırlardı, uçsuz bucaksız, derin mi derin ormana, insan içinde kolayca kaybolabilirdi ve isterse sonsuza kadar bulunmazdı.

Bu yürüyüşler sonbahardaydı, kasımda, daima kasımda, akşamüstü, çiseleyen yağmurun ve başımın üzerinden hızla geçen sokak lambalarının altında; öyle hızlı yürürdüm ki lambalar yanıp sönüyor gibi olurdu, bazen nemli havada bir çatırtı sesiyle mavi kıvılcımlar çıkarırlardı ve tam o sırada beynimi kesip içinde ne olduğuna bakılsa, kelimelerin girdaplandığı, düşüncelerin de elektrik akımı gibi kıvılcımlandığı ve mavi mavi parladığı görülürdü belki.

Okulum Østre Aker Vei'deydi, Grorud İstasyonu'nun ve demiryolu işçilerinin, vatmanlar, biletçiler, makinistlerin oturduğu yıldız şeklindeki blokların yanında; ama oraya varmadan Trondhjemsveien kavşağından, futbol kulübünün çim sahasının yanından sağa sapar, kiliseyle mezarlığı geçer, yokuş aşağı zikzak çize çize iner, nihayet Heimdal'dan, böyle akşamlarda genç Hristiyanların toplandığı kırmızı binanın etrafından dönerdim. Ne zaman bu binaya girmeye çalışsam kendi kendimi merdivenin orta yerinden geriye çevirmiştim, inanç eksikliğinden. 

Ama o gün merdivende durup pencereden içeriyi seyretmemiştim, onu çoktan aşmıştım, içerde olmak istemiyordum artık, kendi hayatım kendi ellerimdeydi. Ama tek başına ve dürüst olmak kolay değildi. Tahammül edemiyordum.

Dönemecin etrafından kıvrılıp karanlık sonbahar akşamı tuhaf, hatta uğursuzca yabancı görünen okuluma doğru yürüdüm. Boş bahçeyi geçerken botlarımın sesi iki tarafımdaki duvarlardan yansıyordu ve birden annemin orada olduğunu hissettim. Şaka yapmıyorum, gerçekten oradaydı ve Groruddalen okulunun bahçesinde nemli karanlıkta bana bakıyordu. Akşamın bu saatinde iki taraftaki pencerelerde de hayat emaresi yoktu, birinci kattaki pencerelerin birinden eğilip bana güzel bir şey, işitmek için can attığım insanı sarıp sarmalayan bir söz söyleyen biri yoktu. Annemin ne düşündüğünü biliyordum: Bu çocuk yeterince güçlü mü, kendi kendine ayakta kalmayı başaracak mı yoksa çok mu zayıf? Benim çok zayıf olduğuma inandığını düşünüyordum, karakterimde onu şüpheye düşüren bir şey vardı, sadece onun bildiği bir zayıf nokta, temellerimde bir çatlak; her şeyin elime hazır verildiğini söylemeye çalışıyordu, hayat böyle değil diyordu, böyle olmamalı da. 

- Per Petterson, Lanet Olsun Zaman Nehrine

Görsel.